Geld en sparen: wat speelt er in ons brein (zonder dat we het beseffen)?
Sparen lijkt dan wel een economische en rationele beslissing, er speelt veel meer dan je op het eerste gezicht zou denken. Onze manier van omgaan met geld wordt onbewust beïnvloed door verschillende psychologische factoren. In dit artikel belichten we een aantal van die factoren.
Onze relatie met geld wordt – zonder dat we het doorhebben – sterk beïnvloed door verschillende psychologische en gedragsprincipes. Ze bepalen hoe we geld beheren en beïnvloeden ons spaargedrag. Reden genoeg om eens bewust stil te staan bij enkele invloeden die onze financiële keuzes mee vormgeven.
Ons financiële ‘DNA’
De omgeving waarin we opgroeien heeft een grote invloed op hoe we naar geld kijken. Dat wordt in de eerste plaats bepaald door onze ouders. Ook de periode waarin we opgroeien, heeft een invloed. Generaties die opgroeiden in tijden met hoge inflatie, maken zich daar later meer zorgen om dan wie opgroeide met stabiele prijzen. Deed de aandelenmarkt het goed toen je jongvolwassen was, dan beleg je later meer in aandelen dan wie opgroeide in slechte beurstijden.
Mentaal boekhouden
Ooit al van ‘mentaal boekhouden’ (mental accounting) gehoord? Je doet het waarschijnlijk ongetwijfeld. Het houdt in dat we geld een mentaal etiket geven op basis van hoe we het verkregen hebben en waarvoor we het willen gebruiken. Afhankelijk van dat etiket, besteden we ons geld. Ons loon krijgt in onze geest bijvoorbeeld een bestemming nog vóór we het uitgeven. We delen het op in ‘mentale potjes’ – eentje voor de huur, eentje voor boodschappen, eentje voor vakantie … – en we leven ernaar. Financiële meevallers – waar we zelf niks voor hoefden te doen, zoals een terugbetaling van de belastingdienst of lottowinst – zullen we véél sneller uitgeven dan onze zuurverdiende euro’s. Ofwel: de ene euro is de andere niet.
Onmiddellijke beloning
De mens heeft een beperkte wilskracht om verleidingen en beloningen op korte termijn te weerstaan. Instinctief zijn we meer geneigd om geld uit te geven dan het te sparen. Leuke dingen kopen maakt ons meteen gelukkig, sparen niet. Als we iets kopen, komt er dopamine vrij in onze hersenen en ontstaat er een gevoel van plezier. De drang naar ‘instant gratification’ beïnvloedt dan ook ons spaargedrag. Sparen is een psychologische hindernis, want we moeten in het heden een offer brengen om er in de toekomst beter van te worden.
Sneeuwbaleffect
Als we geld uitgeven, neemt ons brein ons vaak beet. € 199 euro is aantrekkelijker dan € 200, want onze hersenen zien het eerste cijfer en gebruiken het om de rest van de prijs te interpreteren. Laat het euroteken weg en we zijn helemaal verloren: dan linken we getallen namelijk minder aan geld, en dus minder aan betalen. Waarom denk je dat er op menukaarten vaak geen euroteken bij de prijzen staat?
Irrationeel beslissingsproces
Heel wat mensen zijn vastberaden om elke maand te sparen. Toch lukt het niet altijd om te sparen in potjes, omdat ze vaak niet weten waar hun geld precies naartoe gaat: vrije tijd, supermarkt, extraatjes, noem maar op. Zolang je niet goed weet waar jij jouw geld aan uitgeeft, kan je ook geen stappen zetten om die kosten te drukken en bewuster te sparen.
Ook context speelt een rol. 100 euro voor een fles wijn in een sterrenzaak? ‘Kom, we gaan eens uit onze bol’. 100 euro voor een fles wijn in de brasserie om de hoek? ‘Ben je gek geworden?!’ Of ook: 300 euro extra lijkt peanuts als we een auto van 30.000 euro kopen. Maar als we een fiets van 1000 euro kopen, lijkt 300 euro extra plots een heleboel meer. Desondanks is de meerwaarde rationeel gezien exact dezelfde..
Mentale barrière
Ook de ‘afstand’ tot het geld speelt een rol. Niettegenstaande dat het in de praktijk even makkelijk is, zijn we sneller geneigd om 100 euro van onze betalingsrekening te halen dan van onze spaarrekening. Geld op een spaarrekening hebben we bewust opzijgezet, we hebben een soort van mentale barrière gecreëerd. Het heeft een speciale status, we komen er liever niet aan. Hoe groter de mentale barrière, hoe moeilijker we het geld uitgeven. Denk nog even terug aan de ‘mentale boekhouding’ die we hierboven bespraken: geld waarvoor we weinig of geen moeite moesten doen, spenderen we makkelijker.
De kracht van luiheid
Tot slot speelt ook mee dat wij, mensen, gewoontedieren zijn. We veranderen ons gedrag niet zomaar. Ook onze financiële gewoontes niet. Gedragseconomen vergelijken het met de wet van inertie of wel luiheid: eens in beweging gebracht, zal een object dezelfde beweging aanhouden tot er een andere kracht op inwerkt. Dat geldt ook voor ons spaargedrag. Als je elke maand een vast bedrag op je spaarrekening stort, is de kans klein dat je daar zonder specifieke aanleiding plotseling mee stopt.
Als er één iets duidelijk mag zijn, is het wel dat psychologie een grotere rol speelt in ons bestedings- en spaargedrag dan we zouden denken. Maar door er even bewust(er) bij stil te staan, kun je je spaargedrag en -resultaat positief beïnvloeden. En daar helpen we je graag bij, bijvoorbeeld met deze3 psychologische trucjes om slimmer te sparen.